Γ. Μπαμπινιώτη: Μια ή δύο λέξεις;

Isiliel

Επιφανές μέλος

Η Φεγγάρω αυτή τη στιγμή δεν είναι συνδεδεμένη. Είναι 51 ετών και μας γράφει απο Θεσσαλονίκη (Θεσσαλονίκη). Έχει γράψει 13,854 μηνύματα.
Με αφορμή καταχώρηση από το θέμα "Ομιλείτε Ελληνικά"
Το άρθρο δημοσιεύτηκε αρχικά στην εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ, στις 11 Απριλίου 1999 και αναδημοσιεύεται από εδώ.

Ο διορθωτής τού «Βήματος», που θα διορθώσει λ.χ. αυτό το κείμενο αφού «χτυπηθεί» στον υπολογιστή, ο διορθωτής τής «Καθημερινής», των «Νέων», τής «Ελευθεροτυπίας», ο διορθωτής κάθε εφημερίδας, περιοδικού ή έντυπου κειμένου (βιβλίου κ.λπ.) αλλά και κάθε Έλληνας, μαθητής, δάσκαλος, επιστήμονας, δημόσιος υπάλληλος κ.λπ. που γράφει Ελληνικά, όλοι θα σταθούν στο πρόβλημα αν θα γράψουν ως μία ή ως δύο λέξεις φράσεις όπως:

απ' ευθείας - απευθείας
εν τούτοις - εντούτοις
επί μέρους - επιμέρους
κατ' εξοχήν - κατεξοχήν
εν πρώτοις - ενπρώτοις
εν τω μεταξύ - εντωμεταξύ
επί κεφαλής - επικεφαλής
εξ αφορμής - εξαφορμής
όλως διόλου - ολωσδιόλου
εις βάρος - εισβάρος
συν τω χρόνω - συντοχρόνω
κ.τ.ό.

Σε προηγούμενο κείμενό μου στο «Βήμα» (10/1/1999) είχα θέσει το θέμα τής ανάγκης να υπάρξει ενιαία ορθογραφία μερικών «προβληματικών» λέξεων τής Ελληνικής με πρωτοβουλία τής Ακαδημίας ή διαπανεπιστημιακής επιτροπής γλωσσολόγων και άλλων ειδικών ή όποιου άλλου έγκυρου επιστημονικού οργάνου. Στο άρθρο μου εκείνο είχα θίξει το πρόβλημα τής ορθογραφίας τριακοσίων περίπου λέξεων τής σύγχρονης Ελληνικής που έχω συγκεντρώσει (σε ειδικό πίνακα) και σχολιάσει στο Λεξικό μου, λέξεων με διφορούμενη ορθογραφία. [...]

Οι φράσεις αυτές αποτελούνται, κατά κανόνα, από μία πρόθεση και ένα όνομα (ουσιαστικό, επίθετο, αντωνυμία, αριθμητικό)· π.χ. εν αγνοία, εις μνήμην, παρ' όλο, αφ' υψηλού, με μιας, εξ αιτίας. Μπορεί επίσης να αποτελούνται από παρεμφερούς λειτουργίας στοιχεία: π.χ. έως ότου, τουτ' έστιν, κατά πως, απ' έξω, τω όντι.

Ερωτήματα που προκύπτουν κατά την ορθογράφησή τους είναι:

  • Θα γραφούν ως μία ή ως δύο λέξεις;
  • Θα ισχύσει το ίδιο για όλες τις φράσεις αυτού τού τύπου;
  • Υπάρχουν σταθερά κριτήρια για να προτιμηθεί η μία ή άλλη ορθογραφία;
  • Μπορούν να υπάρξουν κανόνες για τη γραφή τους;
Σ' αυτά τα ερωτήματα θα απαντήσουμε με μεγάλη συντομία, γιατί αυτά τα ζητήματα επιδέχονται μακρά συζήτηση και αντίστοιχης έκτασης χώρο που δεν διαθέτουμε εδώ.

Γλωσσολογικά ο απαραίτητος όρος, το κύριο κριτήριο για να γραφούν δύο λέξεις ως μία είναι να αποτελούν μία τονική ενότητα, να συμπεριφέρονται σαν να ήταν μία λέξη (αφενός, εξάλλου, εφόσον, αφότου, επιτέλους).

Ένα δεύτερο κριτήριο είναι να δηλώνουν από κοινού μια σημασία, πέρα από τη σημασία των συστατικών μερών τής φράσης (μολονότι, προπάντων, τουτέστι, ωστόσο).

Τρίτο κριτήριο είναι κατά πόσον και τα δύο συστατικά τής φράσης απαντούν αυτοτελώς στον λόγο (επ' ευκαιρία, εξ ολοκλήρου, εν αγνοία).

Τα κριτήρια αυτά συνδυαστικώς εφαρμοζόμενα με συνεξέταση τής «ορθογραφικής συνήθειας», πώς δηλ. έχει καθιερωθεί να γράφονται αρκετές από αυτές τις φράσεις, οδηγούν στην ορθογράφηση που προτείνεται ακολούθως για τις πιο συχνές από αυτές τις φράσεις:

[table 1 2 3]α) Φράσεις που γράφονται ή μπορούν να γραφούν ως μία λέξη:
απαρχής|ειδεμή|εξού|καθόσον|παρόλο (που)
απεναντίας|ενόσω|επιπλέον|κατευθείαν|παρότι
απέξω|εντάξει|επιτέλους|καταγής|προπάντων
απευθείας|εντούτοις|εφάπαξ|καταπώς|προπαντός
αφενός|εξαιτίας|εφεξής|κατεξοχήν|τωόντι
αφετέρου|εξάλλου|εφόσον|μολαταύτα|τουτέστι(ν)
αφότου|εξάπαντος|καθαυτό|μόλο (που)|υπόψη (αλλά: υπ' όψιν)
διαμιάς|εξαπίνης|καθεξής|μεμιάς|φερειπείν
διόλου|εξαρχής|καθόλα*|μολονότι|ωσότου
ειδάλλως|εξίσου|καθότι|μονομιάς|ωστόσο
[/table]


[table 1 2 3]β) Φράσεις που γράφονται ή μπορούν να γραφούν ως δύο λέξεις:
αφ' εαυτού|εν αγνοία|εν μέσω|εξ αίματος|επ' ωφελεία|υπ' όψιν
αφ' υψηλού|εν ανάγκη|εν ολίγοις|εξ ανάγκης|έως ότου|ως εκ τούτου
διά βίου|εν αντιθέσει|εν ονόματι|εξ αφορμής|κατ' ανάγκην|ως επί το πλείστον
διά ζώσης|εν γένει|εν πολλοίς|εξ ολοκλήρου|κατ' αρχάς|
διά παντός|εν γνώσει|εν προκειμένω|εξ ορισμού|κατ' αρχήν|
διά ταύτα|εν είδει|εν συνεχεία|εξ όψεως|κατ' ιδίαν|
εις βάρος|εν ενεργεία|εν συντομία|επ' αυτοφώρω|όλως διόλου|
εις μάτην|εν κατακλείδι|εν σχέσει|επ' ευκαιρία|παρ' ολ' αυτά|
εις μνήμην|εν λευκώ|εν τέλει|επί κεφαλής*|συν τοις άλλοις|
εκ μέρους|εν λόγω|εν τω μεταξύ|επί μέρους|συν τω χρόνω|
εκ νέου|εν μέρει|εξ αδιαιρέτου|επί τούτω|τέλος πάντων|[/table]
*(έτσι θα αποφεύγεται η κλίση της «τού επικεφαλή»! «τον επικεφαλή»!)

Ας σημειωθεί, ωστόσο, με σαφήνεια και αίσθηση πραγματικότητας ότι απόλυτη συνέπεια στο ετερόκλιτο (όχι ετερόκλητο!) πλήθος των φράσεων δεν υφίσταται ούτε μπορεί να υπάρξει αφού —το είπαμε στην αρχή— ουδέποτε ένα σώμα ειδικών μελέτησε και ρύθμισε συστηματικά το θέμα στο σύνολό του.


Μια που δεν υπάρχει λοιπόν σαφής και καθοριστική απάντηση, εσείς ποιον τρόπο προτιμάτε;
 

Σημείωση: Το μήνυμα αυτό γράφτηκε 13 χρόνια πριν. Ο συντάκτης του πιθανόν να έχει αλλάξει απόψεις έκτοτε.

Επεξεργάστηκε από συντονιστή:

Isiliel

Επιφανές μέλος

Η Φεγγάρω αυτή τη στιγμή δεν είναι συνδεδεμένη. Είναι 51 ετών και μας γράφει απο Θεσσαλονίκη (Θεσσαλονίκη). Έχει γράψει 13,854 μηνύματα.
Από σχετικό άρθρο του Θ. Μωυσιάδη στο Linguarium, που έρχεται να συμπληρώσει τη δημοσίευση του Μπαμπινιώτη:

Θα προσπαθήσω στη συνέχεια να παρουσιάσω ορισμένες επί μέρους (ή επιμέρους;) επιβοηθητικές αρχές, οι οποίες ενδέχεται να στρέψουν την προσοχή σε παράγοντες που πρέπει να ληφθούν υπʼ όψιν, αν ποτέ υπάρξει ή αναγνωριστεί ως αρμόδια τέτοια ρυθμιστική αρχή, που να συντάξει σχετικό ορθογραφικό κανονισμό. Ο κατηρτισμένος αναγνώστης και ο ενημερωμένος φιλόλογος μπορούν να καταλογίσουν στον γράφοντα την επωφελή ή ενδεχομένως άσκοπη παράθεσή τους.

1) Η ενωμένη ή χωριστή γραφή δεν εξαρτάται από το αν τα συστατικά μέρη απαντούν αυτοτελώς ή μόνο ως δεσμευμένα μορφήματα.
Κοινές λέξεις όπως αιτία, ίσος, άλλος, τόσο, που δεν ενοχλούν όταν απαντούν ενωμένα στις γραφές εξαιτίας, εξίσου, εξάλλου, ωστόσο, ώσπου. Το κριτήριο αυτό δεν λειτουργεί, όταν έστω ένα από τα δύο (ή περισσότερα) συστατικά μέρη είναι μονάδα τού κοινού λεξιλογίου.

2) Αν η αρχή τής τονικής ενότητας παραβιάζεται, η χωριστή γραφή θα μπορούσε να προτιμηθεί.

Εφόσον η λέξη αποτελεί μία τονική ενότητα και στην Ελληνική δεν έχουμε το φαινόμενο του δευτερεύοντος τόνου (όπως π.χ. στη Γερμανική: aufsteigen /áufštáigen/ «ανεβαίνω»), είναι παροδηγητικό να υιοθετούμε ενωτική γραφή που αντιβαίνει στον πραγματικό τόνο. Επί παραδείγματι, η γραφή καθετί, που συστήνει η Νεοελληνική Γραμματική, δεν συμφωνεί με την πραγματική εκφορά τού στοιχείου, που είναι διλεκτική: κάθε τι (με τόνο και στα δύο τεμάχια). Ομοίως, η γραφή ολωσδιόλου ή τελοσπάντων παραθεωρεί ότι τα συστατικά τεμάχια εκφέρονται σχεδόν πάντοτε χωριστά: όλως διόλου, τέλος πάντων.

3) Η ενωμένη γραφή δεν πρέπει να παραβιάζει τους φωνολογικούς κανόνες τής Ελληνικής.

Όταν σχηματίζονται συμπλέγματα φθόγγων ανεπίτρεπτα για την Ελληνική, είναι καλό να προτιμούμε τη χωριστή γραφή. Κατά τούτο, οι γραφές ενμέρει, ενπρώτοις, ενπολλοίς, ενγένει αντιτίθενται στους φωνολογικούς κανόνες τής γλώσσας, διότι τα συμπλέγματα *νμ, *νπ, *νγ δεν είναι ανεκτά σε ελληνικές λέξεις και όποτε παρουσιάστηκαν, ακολούθησε πλήρης ή μερική αφομοίωση (π.χ. συν-μετέχω > συμμετέχω, εν-μένω > εμμένω, εν-πορος > έμπορος, εν-γράφω > εγγράφω). Συνεπώς, γράφουμε εν μέρει, εν πρώτοις, εν πολλοίς, εν γένει, εν πάση περιπτώσει κ.τ.ό.

4) Η ενωμένη γραφή δεν πρέπει να προκαλεί σύγχυση ως προς την αναγνώριση της μορφολογικής κατηγορίας στην οποία ανήκει η λέξη.

Λάθη όπως *τον επικεφαλή, *οι επικεφαλείς, *έχω υπόψει κ.τ.ό. μαρτυρούν ότι ο ομιλητής παρασύρεται από την ενωμένη γραφή και θεωρεί ότι η προθετική φράση επί κεφαλής είναι κλιτό όνομα, το δε υπʼ όψη / υπʼ όψιν είναι ενδεχομένως ρηματικό μόρφημα (κατά το έχω κόψει) ή ακόμη και όνομα (π.χ. *η υπόψη, *την υπόψη). Οι γραφές επί κεφαλής, υπʼ όψη / υπʼ όψιν εξαλείφουν κάθε πιθανότητα συγχύσεως. Η επιλογή τής ενωμένης γραφής καθαυτό συνήθως οδηγεί στην αθέτηση της συντακτικής σχέσης τού κατά με αιτιατική: καθʼ (ε)αυτόν, καθʼ αυτό.
5) Αν υπάρχουν αμφιβολίες ως προς την παγίωση του συνδυασμού, η χωριστή γραφή είναι πάντοτε προτιμητέα.

Ενώ το εξάπαντος είναι ήδη αρχαίο, οι γραφές εξαδιαιρέτου, εξημισείας (Τσοπανάκης) παρουσιάζουν σαν απολίθωμα τις σχετικά πρόσφατες προθετικές φράσεις εξ αδιαιρέτου, εξ ημισείας (κυρίως του νομικού / συμβολαιογραφικού λεξιλογίου), ξαφνιάζοντας δυσάρεστα τον αναγνώστη.

Η ορθογραφική συνήθεια δεν μπορεί επίσης να παραβλεφθεί. Για λόγους που σχετίζονται με τη συχνότητα εμφανίσεως, την οπτική εικόνα και την κατάρτιση του εκάστοτε γράφοντος, συναντούμε συχνά τις γραφές καταρχήν, προπάντων, απευθείας, αλλά διστάζουμε να γράψουμε (ή γράφουμε σπανιότερα) καταρχάς, προπαντός, κατευθείαν. Η Νεοελληνική Γραμματική, μολονότι αντιμετώπισε ρεαλιστικά το ζήτημα και είχε κατά νου τη λογοτεχνική κυρίως πρακτική, δεν έθεσε αρχές που να εξασφαλίζουν ομοιογενή ρύθμιση, επωμίζοντας έτσι στους μεταγενεστέρους την ευθύνη να συζητήσουν τις παραμέτρους του.
 

Σημείωση: Το μήνυμα αυτό γράφτηκε 13 χρόνια πριν. Ο συντάκτης του πιθανόν να έχει αλλάξει απόψεις έκτοτε.

Mr Positive

Δραστήριο μέλος

Ο Mr Positive αυτή τη στιγμή δεν είναι συνδεδεμένος. Είναι 31 ετών, επαγγέλεται Μαθητής/τρια και μας γράφει απο Θεσσαλονίκη (Θεσσαλονίκη). Έχει γράψει 403 μηνύματα.
Πολύ ωραίο θέμα.
Εγώ προσωπικά συνήθως προτιμώ να τις γράφω ως φράσεις (με δύο λέξεις). Δεδομένης της μέχρι τώρα πορείας και εξέλιξης της γλώσσας μας, όμως, δεν είναι λάθος να γράψει κάποιος "εφόσον" αντί για "εφ' όσον", "εξαιτίας" αντί για "εξ αιτίας", "κατεξοχήν" αντί για "κατ' εξοχήν".

Όσον αφορά τώρα το "επικεφαλής" που κανονικά γράφεται "επί κεφαλής", έχει δίκιο ο συντάκτης του θέματος για τη σύγχυση που δημιουργείται. Είναι πολύ συχνό λάθος: πολλοί νομίζουν ότι η λέξη επικεφαλής είναι ουσιαστικό, ενώ είναι προθετικό σύνολο. Είναι λάθος να πει κανείς "ο επικεφαλής, του επικεφαλούς" κτλ. Το σωστό είναι: "ο επί κεφαλής, του επί κεφαλής, οι επί κεφαλής, των επί κεφαλής" και ούτω κάθ' εξής. Ακόμα όμως και αν προτιμήσει να το γράψει ως μία ενιαία λέξη (επικεφαλής), πρέπει να προσέξει την απόδοσή του σε άλλες πτώσεις, επειδή δεν κλίνεται, όπως τα ουσιαστικά.
 

Σημείωση: Το μήνυμα αυτό γράφτηκε 13 χρόνια πριν. Ο συντάκτης του πιθανόν να έχει αλλάξει απόψεις έκτοτε.

MissKit

Επιφανές μέλος

Η Bastet 1/3 ΜΕΤΣ αυτή τη στιγμή δεν είναι συνδεδεμένη. Επαγγέλεται Μελισσοκόμος και μας γράφει απο Γαλλία (Ευρώπη). Έχει γράψει 11,568 μηνύματα.
Κι εγώ προτιμούσα πάντα να τα χωρίζω. Όπως και να διατηρώ παλιά ορθογραφία σε μερικές λέξεις, μέχρι που μου ήρθε η έκθεσή μου διορθωμένη και ο βαθμός μείον, γιατί είχα λέει ορθογραφικά. Συμμορφώθηκα με τους κανόνες, γιατί έπρεπε να δώσω πανελλαδικές και κάθε μόριο είναι πολύτιμο και πλέον το συνήθισα. Ελπίζω να το ξεσυνηθίσω και να γυρίσω στις παλιές κακές μου συνήθειες. :P
Από την άλλη σκέφτομαι ότι αύριο θα είμαι εκπαιδευτικός και θα πρέπει να απαντήσω σε μια ερώτηση τύπου "Κυρία, πως γράφεται αυτό;" Εκεί τι κάνεις άραγε; Ακολουθείς την προσωπική σου δεοντολογία ή τα προστάγματα της νέας ελληνικής; Δίνεις όλες τις πληροφορίες κι αφήνεις το μαθητή σου να επιλέξει ή θα τον μπερδέψεις; :worry:
 

Σημείωση: Το μήνυμα αυτό γράφτηκε 13 χρόνια πριν. Ο συντάκτης του πιθανόν να έχει αλλάξει απόψεις έκτοτε.

Mr Positive

Δραστήριο μέλος

Ο Mr Positive αυτή τη στιγμή δεν είναι συνδεδεμένος. Είναι 31 ετών, επαγγέλεται Μαθητής/τρια και μας γράφει απο Θεσσαλονίκη (Θεσσαλονίκη). Έχει γράψει 403 μηνύματα.

SICX

Διάσημο μέλος

Ο GEORGE αυτή τη στιγμή δεν είναι συνδεδεμένος. Είναι 32 ετών και επαγγέλεται Φοιτητής/τρια. Έχει γράψει 2,257 μηνύματα.
κι εγω προτιμω δυο λεξεις παντως...
 

Σημείωση: Το μήνυμα αυτό γράφτηκε 13 χρόνια πριν. Ο συντάκτης του πιθανόν να έχει αλλάξει απόψεις έκτοτε.

Χρήστες Βρείτε παρόμοια

  • Τα παρακάτω 0 μέλη και 3 επισκέπτες διαβάζουν μαζί με εσάς αυτό το θέμα:
    Tα παρακάτω 5 μέλη διάβασαν αυτό το θέμα:
  • Φορτώνει...
Top