Απολογία μητροπολίτη για τα Νέα Ελληνικά!

«Εχω ευθύνη έναντι των πιστών». Αυτή ήταν η απάντηση του Μητροπολίτη Νικοπόλεως κ. Μελετίου στον Αρχιεπίσκοπο κ. Ιερώνυμο και στα 12 μέλη της Ιεράς Συνόδου ενώπιον των οποίων κλήθηκε να δώσει εξηγήσεις για το γεγονός ότι τελεί τη Θεία Λειτουργία στη νέα ελληνική γλώσσα. Παρά το γεγονός ότι ο κ. Μελέτιος είχε τη στήριξη των Μητροπολιτών Δημητριάδος κ. Ιγνατίου και Φθιώτιδος κ. Νικολάου, υπό την πίεση των συντηρητικών, όπως χαρακτηρίζονται, κύκλων, η Ιερά Σύνοδος με ανακοινωθέν της δηλώνει ότι «εμμένει στην παράδοση του γλωσσικού ιδιώματος του παραδεδομένου τρόπου τελέσεως της Θείας Λειτουργίας και των Ιερών Μυστηρίων. Οιαδήποτε μετάφραση λειτουργικών κειμένων μπορεί να δημιουργήσει προβλήματα στην ενότητα της Εκκλησίας». Καλεί επίσης τους ιεράρχες που επιθυμούν να τελούν τη λειτουργία στα νέα ελληνικά να το πράττουν μόνον για ειδικούς λόγους και έπειτα από σχετική άδειά της.

Επί δύο και πλέον ώρες ο Μητροπολίτης Νικοπόλεως εξηγούσε στα μέλη της Ιεράς Συνόδου τους λόγους που τον οδήγησαν σε αυτή την απόφαση. «Κάνω το καθήκον μου» είπε και πρόσθεσε: «Εχω ευθύνη έναντι των πιστών οι οποίοι δεν καταλαβαίνουν τη Θεία Λειτουργία». Μάλιστα, σύμφωνα με πληροφορίες, κάλεσε τους ιεράρχες να του πουν ποιοι ιεροί Κανόνες απαγορεύουν τη μετάφρασή της.

(Ετοιμαστείτε για σεντόνι)

Τελικά είναι το πρόβλημα της εκκλησίας σήμερα η μετάφραση των λειτουργικών κειμένων;

Πριν γράψω την άποψή μου, θα παραθέσω μερικές σκέψεις τις οποίες έχει γράψει ο Αλ. Παπαδιαμάντης γύρω από αυτό το ζήτημα:

Περὶ ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς

...Διὰ τῆς πατροπαράδοτου ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς ὄχι μόνον τὰ ἱερὰ ᾄσματα ἔγιναν προσφιλῆ καὶ οἰκεῖα εἰς τὴν ἀκοήν, καὶ ἡ γλῶσσα εἰς ἣν ταῦτα εἶναι γεγραμμένα καταληπτή, ὡς ἔγγιστα, καὶ εἰς τοὺς ἀγραμμάτους, ἄλλα καὶ αὐτὰ τῶν Θείων Εὐαγγελίων τὰ ρήματα διὰ τῆς αὐτῆς μουσικῆς καὶ τοῦ λογαοιδικοῦ αὐτῆς τρόπου κατέστησαν οἰκειότερα εἰς τὴν ἀκοὴν καὶ βαθύτερον πάντοτε εἰσδύουσιν εἰς τῶν ἀκροατῶν τὰς καρδίας.

Ὅθεν ἡ γλῶσσα αὕτη, εἰς ἣν εἶναι γεγραμμένα τότε Εὐαγγέλιον καὶ τὰ ἱερὰ ᾄσματα, ἔχει τὸ μοναδικὸν εἰς τὸν κόσμον προνόμιον νὰ ἐξακολουθῇ καὶ μετὰ εἴκοσιν αἰῶνας νὰ εἶναι ζωντανὴ εἰς τὴν ἀκοὴν τουλάχιστον. Ἂς δοκιμάσῃ τις νὰ μεταφράσῃ ἓν τροπάριον εἰς τὴν δημώδη, καὶ τότε θὰ ἴδῃ, ὅτι ἡ γλῶσσα, ἥτις εἶναι ζωντανὴ εἰς τὰ ἡρωϊκὰ καὶ ἐρωτικὰ ᾄσματα τοῦ λαοῦ, εἶναι ψυχρὰ μέχρι νεκροφανείας διὰ τὰ τροπάρια. Π.χ. «Ἀνοίξω τὸ στόμα μου καὶ πληρωθήσεται πνεύματος...». Θὰ ἀνοίξω τὸ στόμα μου καὶ θὰ γεμίση πνέμμα (ἢ πλέμμα ἢ πλέγμα) καὶ λόγο θὰ βγάλω (διότι πῶς ἄλλως θ᾿ ἀποδοθῆ ἡ μεταφορὰ ἢ ἡ μετωνυμία τοῦ ἐρεύξομαι. «Ἄξιον ἐστιν ὡς ἀληθῶς μακαρίζειν σὲ τὴν Θεοτόκον...». Ἀξίζει ἀλήθεια νὰ σὲ καλοτυχίζουμε σένα τὴ Θεοτόκο, ποὺ εἶσαι πάντα καλότυχη, καὶ καθαρώτατη, καὶ μάνα τοῦ Θεοῦ μας...

Πλὴν θὰ εἴπῃ τις, ἀντὶ νὰ μεταφρασθώσι τὰ ὑπάρχοντα, ἂς ποιηθώσι νέα ἐκκλησιαστικὰ ᾄσματα ὑπὸ τῶν δοκίμων ποιητῶν μας.

Ναί, βέβαια, λέγομεν ἠμεῖς, καὶ εἶναι τόσον εὔκολον τὸ πρᾶγμα!... νὰ ἐμφυσηθῇ ζωὴ χωρὶς νὰ ὑπάρχῃ, νὰ δοθῇ ἔμπνευσις ἐκεῖ ὅπου λείπει ἡ ψυχή !... Καὶ ποῦ εἶναι οἱ δόκιμοι ποιηταί μας;... Καὶ ἂν τοιοῦτοι ὑπάρχουν, αὐτοὶ ἐνδιαφέρονται περισσότερον διὰ τὸν Νίτσε καὶ τὸν Ἴψεν παρὰ διὰ τὰ κατ᾿ αὐτοὺς σκουριασμένα ντόπια πράγματα!...

Ἄλλως, διὰ νὰ γίνουν νέα θρησκευτικὰ ᾄσματα πρέπει νὰ γίνῃ πρῶτα καὶ νέα θρησκεία... Ἂς δοκιμάσουν λοιπὸν ἐκεῖνοι ποὺ τὰ ὀνειροπολοῦν αὐτὰ νὰ κάμουν θρησκείαν χειροποίητον, θρησκείαν γιὰ τὰ κέφια τους καὶ τότε θὰ καταλάβουν καὶ οἱ ἴδιοι πόσον εἶναι μωροὶ καὶ τυφλοί...

(Το κείμενο συνεχίζεται αλλά εγώ παρέθεσα αυτό που αφορά κυρίως την συζήτηση)

Ποιά είναι τα επιχειρήματα τα οποία θέτει σε αυτό το κείμενο ο Αλ. Παπαδιαμάντης;

1ον: Η γλώσσα της λατρείας της Ορθόδοξης εκκλησίας είναι ζωντανή. Μπορεί τα λόγια να μην γίνονται όλα κατανοητά στην σημασία τους, αλλά η γλώσσα αυτή έχει ακόμη την δύναμη να διαπερνά τις καρδιές των πιστών και να τους περνά τα νοήματα που υπάρχουν στα ιερά κείμενα. Και ας μην μου πει κάποιος ότι αυτό συνέβαινε τον 19ο αιώνα ή τις αρχές του 20ου γιατί ίσα-ίσα τώρα υπάρχει πολύ λιγότερος αναλφαβητισμός σε σχέση με τότε και αν κάποιος πηγαίνει τακτικά στην εκκλησία δεν του είναι δύσκολο ακόμη και να κατανοήσει τί λέγεται καθώς το κείμενο της θ. Λειτουργίας είναι παγιωμένο και επαναλαμβάνεται πλειστάκις μέσα στον χρόνο. Αλλά ακόμα κι αν κάποιος δεν μπορεί να καταλάβει τα λεγόμενα, υπάρχουν πλείστες όσες μεταφράσεις της Θ. Λειτουργίας προκειμένου κάποιος να βλέπει και το πρωτότυπο κείμενο και την απόδοση στην νέα ελληνική.

2ον: Η γλώσσα στην οποία έχει γραφθεί ο μεγάλος πλούτος της Ορθόδοξης υμνογραφίας, είναι τόσο δουλεμένη ποιητικά με τα μέτρα και την βυζ. μουσική ώστε οποιαδήποτε προσπάθεια να γίνει μετάφρασή της θα χάσει αυτήν την φινέτσα και ποιητική αρτιότητα που έχει σήμερα. Πώς θα μεταφράσεις το «Οι τα χερουβείμ μυστικώς εικονίζοντες...» χωρίς να αλλοιώσεις την ποιητική συνοχή του κειμένου καθώς επίσης τί μουσική θα βάλεις πάνω σε αυτό το μεταφρασμένο κείμενο;

3ον: Θα μπορούσαν να γραφτούν νέα κείμενα. Ποιός όμως θα πάρει την ευθύνη να παραβλέψει όλον αυτόν τον λειτουργικό πλούτο που μας έχει κληροδοτήσει η παράδοση μέσα στους αιώνες και να πάρει ο ίδιος την ευθύνη να γράψει νέα λειτουργικά κείμενα; Πού θα βασίζεται αυτή η νέα υμνογραφία; Τί είδους πίστη εντέλει θα εκφράζεται με την είσοδο νέων λειτουργικών κειμένων;

Νομίζω ότι ο Αλ. Παπαδιαμάντης με το κείμενό του απαντά σε πολλά ερωτήματα που αφορούν στην μετάφραση της Ορθόδοξης Λατρείας.

Ας έρθουμε όμως και στο θέμα μας. Τί ήταν αυτό το οποίο τελικά μετέφρασε στην Θεία Λειτουργία ο Άγιος Νικοπόλεως Μελέτιος; Δεν μετέφρασε πάντως ολόκληρη την Θεία Λειτουργία. Μετέφρασε τις λεγόμενες «Ευχές της Αναφοράς» τις οποίες διαβάζει ο ιερέας από το Ιερό Βήμα. Ας δούμε λοιπόν μια από αυτές τις ευχές:

«Ἄξιον καὶ δίκαιον σὲ ὑμνεῖν, σὲ εὐλογεῖν, σὲ αἰνεῖν, σοὶ εὐχαριστεῖν, σὲ προσκυνεῖν ἐν παντὶ τόπῳ τῆς δεσποτείας σου. Σὺ γὰρ εἶ Θεὸς ἀνέκφραστος, ἀπερινόητος, ἀόρατος, ἀκατάληπτος, ἀεὶ ὢν ὡσαύτως ὤν· σὺ καὶ ὁ μονογενής σου Υἱὸς καὶ τὸ Πνεῦμά σου τὸ Ἅγιον. Σὺ ἐκ τοῦ μὴ ὄντος εἰς τὸ εἶναι ἡμᾶς παρήγαγες καὶ παραπεσόντας ἀνέστησας πάλιν καὶ οὐκ ἀπέστης πάντα ποιῶν ἕως ἡμᾶς εἰς τὸν οὐρανὸν ἀνήγαγες καὶ τὴν βασιλείαν σου ἐχαρίσω τὴν μέλλουσαν. Ὑπὲρ τούτων ἁπάντων εὐχαριστοῦμεν Σοι καὶ τῷ μονογενεῖ σου Υἱῷ καὶ τῷ Πνεύματί σου τῷ Ἁγίῳ· ὑπὲρ πάντων ὧν ἴσμεν καὶ ὧν οὐκ ἴσμεν, τῶν φανερῶν καὶ ἀφανῶν εὐεργεσιῶν, τῶν εἰς ἡμᾶς γεγενημένων. Εὐχαριστοῦμέν σοι καὶ ὑπὲρ τῆς λειτουργίας ταύτης, ἣν ἐκ τῶν χειρῶν ἡμῶν δέξασθαι κατηξίωσας, καίτοι Σοι παρεστήκασι χιλιάδες ἀρχαγγέλων καὶ μυριάδες ἀγγέλων, τὰ Χερουβεὶμ καὶ τὰ Σεραφείμ, ἑξαπτέρυγα, πολυόμματα, μετάρσια, πτερωτά.»

Πιστεύει κανείς ότι αν μεταφρασθεί αυτή η ευχή, θα γίνει πιο «κατανοητή» σε αυτόν που δεν ξέρει αρχαία ελληνικά; Το πρόβλημα κάποιου που δεν πηγαίνει στην Εκκλησία είναι ότι δεν μπορεί να καταλάβει τί ακριβώς λέει η ως άνω ευχή; Πώς θα μεταφρασθούν τα επίθετα «ανέκφραστος, απερινόητος, αόρατος, ακατάληπτος»; Τα απαρέμφατα και οι δοτικές είναι τόσο ισχυρό εμπόδιο ώστε να περάσει το κείμενο στα αυτιά των συμμετεχόντων;

Επ' αυτού θέλω να κάνω κάποιες παρατηρήσεις: Αν πάει κάποιος σε περιοχές στις οποίες υπάρχει χαμηλό επίπεδο γραμματικής μόρφωσης και ρωτήσει αυτούς που δεν πάνε στην Εκκλησία γιατί το κάνουν, πολύ δύσκολο να πάρει την απάντηση «δεν καταλαβαίνουμε την γλώσσα». Οι συνήθεις δικαιολογίες είναι «έχω πολλές δουλειές» ή «δεν τα κάνουν καλά οι παπάδες». Αντίθετα την δικαιολογία «δεν καταλαβαίνω την γλώσσα» την βλέπουμε σε αστικές περιοχές και κυρίως σε μαθητές του Γυμνασίου και Λυκείου. Εκεί υποπτεύομαι ότι παίζουν ρόλο πολλοί καθηγητές οι οποίοι στα σχολεία μιλάνε συνεχώς για μετάφραση των λειτουργικών κειμένων στο πλαίσιο ενός ευρύτερου δημοτικισμού (το τί ιδεολογικές προεκτάσεις έχει βέβαια αυτή η άποψη ας μην το σχολιάσω εδώ καθ'ότι θα στενοχωρηθεί και ο φίλος μου Great Chaos)

Αν κάποιος εντέλει δεν πιστεύει σε αυτά που πιστεύει η Εκκλησία, με την μετάφραση των λειτουργικών κειμένων υπάρχει περίπτωση να τα δεχθεί; Και ας μην τα βλέπουμε βραχυπρόθεσμα. Όταν ήταν ακόμη Αρχιεπίσκοπος ο Χριστόδουλος, είχε θεσπισθεί στους ναούς της Μητρόπολης Αθηνών να διαβάζεται ο Απόστολος και το Ευαγγέλιο και στα νέα ελληνικά «για να το καταλαβαίνουν οι νέοι». Στην αρχή μπορεί να πήγαν κάποιοι από περιέργεια, αλλά εντέλει το μέτρο δεν απέδωσε καθώς αυτοί που δεν ήθελαν να πηγαίνουν στην Εκκλησία, τελικά εξακολούθησαν να μην πηγαίνουν και αυτή η καινοτομία σταμάτησε.

Τέλος, να πούμε ότι η Ορθόδοξη Εκκλησία δεν αντιμετωπίζει καμία γλώσσα ως ιερή και στις χώρες όπου έγινε Ορθόδοξη Ιεραποστολή τα κείμενα γράφονταν ανέκαθεν στην τοπική γλώσσα σε αντίθεση με την Δύση όπου υπήρχε η θεωρία των τριών ιερών γλωσσών (Ελληνικά, Λατινικά, Εβραϊκά) στις οποίες ήταν γραμμένη η επιγραφή πάνω στον Σταυρό του Χριστού. Και σε χώρες όπως η Σερβία στα σοβιετικά χρόνια έγινε προσπάθεια μετάφρασης των Σλαβονικών κειμένων στην Σερβική της εποχής και απέδωσε καρπούς.

Στην Ελλάδα πάντως, όπου υπάρχει αδιάπτωτη η συνέχεια της Ελληνικής γλώσσας, θεωρώ ότι το πρόβλημα της Εκκλησίας δεν είναι η μετάφραση ή μη των λειτουργικών κειμένων αλλά η σωστή προσέγγιση του λαού με την προβολή της Ορθόδοξης διδασκαλίας και του Ορθόδοξου ήθους.